5 Απριλίου 2025
Παρακάτω ακολουθούν οι απαντήσεις που έδωσα στη δημοσιογράφο κ. Κωνσταντίνα Νεοφύτου, στο πλαίσιο συνέντευξης που δημοσιεύθηκε στις 5 Απριλίου 2025 στο alphanews.live. Μέσα από τις απαντήσεις αυτές επιχειρώ να αναδείξω κρίσιμες πτυχές του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, τις κοινωνικές και έμφυλες διαστάσεις του, καθώς και τις προκλήσεις που αναδεικνύονται στο σύγχρονο περιβάλλον.
Πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο. Έχουμε σημειώσει πρόοδο τα τελευταία χρόνια;
Ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός στην Κύπρο παραμένει ένα βαθύ και πολυδιάστατο πρόβλημα, με ανησυχητικές διαστάσεις τόσο σε επίπεδο γενικού πληθυσμού όσο και σε επιμέρους κοινωνικές ομάδες. Έρευνες που έχουμε διεξαγάγει στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) καταγράφουν διαχρονικά χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικής γνώσης.
Συγκεκριμένα, στην πρώτη πανεπιστημιακή μελέτη που δημοσιεύσαμε το 2018 (Andreou & Philip), αποτυπώθηκε για πρώτη φορά ότι μόλις το 37% των φοιτητών πανεπιστημίων στην Κύπρο μπορούσε να απαντήσει σωστά τουλάχιστον τέσσερις από τις έξι βασικές ερωτήσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, ενώ μόνο το 6% απάντησε σωστά και τις έξι. Αυτή η έλλειψη βασικών γνώσεων εντοπίστηκε να έχει άμεσες επιπτώσεις στη διαχείριση χρέους και στην ικανότητα αναγνώρισης χρηματοοικονομικής απάτης.
Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώθηκαν και ενισχύθηκαν από επόμενες μελέτες μας, όπως εκείνη του 2023 (Andreou, Anyfantaki & Atkinson), η οποία κατέδειξε σαφή σύνδεση ανάμεσα στον χρηματοοικονομικό αναλφαβητισμό και την οικονομική ευθραυστότητα των νοικοκυριών, ειδικά κατά την περίοδο της πανδημίας. Πάνω από το 35% των Κυπρίων δηλώνει ότι δεν θα μπορούσε να καλύψει μια έκτακτη οικονομική ανάγκη χωρίς εξωτερική βοήθεια, με τις γυναίκες να εμφανίζουν ακόμη μεγαλύτερα ποσοστά ευαλωτότητας.
Υπό την αιγίδα της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου (ΚΤΚ), είχα την τιμή να συνεισφέρω ως μέλος της Ad Hoc Επιτροπής στη διαμόρφωση της Εθνικής Στρατηγικής για την Προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας, η οποία εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο το 2022. Η ίδρυση, στη συνέχεια, της Κυπριακής Επιτροπής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας (ΚΕΧΑΠ) αποτέλεσε καθοριστικό θεσμικό βήμα προς την υλοποίηση της Στρατηγικής, με στόχο την αντιμετώπιση του διαρθρωτικού προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στη χώρα.
Παρά τη σημασία αυτής της εξέλιξης σε επίπεδο θεσμών και σχεδιασμού πολιτικής, η πρόοδος που έχει επιτευχθεί σε πρακτικό επίπεδο παραμένει μέχρι σήμερα περιορισμένη. Σύμφωνα με την έρευνα που εκπόνησε η ΚΤΚ σε συνεργασία με τον ΟΟΣΑ το 2023, ο μέσος δείκτης χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού του κυπριακού πληθυσμού ανέρχεται μόλις στο 56%, χαμηλότερος από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
Για να αναστραφεί η υφιστάμενη εικόνα, απαιτούνται στοχευμένες πολιτικές και ουσιαστικές εκπαιδευτικές παρεμβάσεις, όπως αυτές που περιγράφονται στην Εθνική Στρατηγική. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, τον Σεπτέμβριο του 2024, το Υπουργείο Παιδείας εισήγαγε το παρεμβατικό Πρόγραμμα Χρηματοοικονομικής Εκπαίδευσης για τους μαθητές της Γ’ Γυμνασίου, διάρκειας έξι διδακτικών ωρών. Το πρόγραμμα στοχεύει στην παροχή θεμελιωδών δεξιοτήτων χρηματοοικονομικής διαχείρισης και στην καλλιέργεια συνειδητής οικονομικής συμπεριφοράς στους εφήβους. Επιπλέον, κατά την παρουσίαση του ετήσιου κυβερνητικού προγραμματισμού για το 2025, ανακοινώθηκε ότι το πρόγραμμα θα επεκταθεί ώστε να καλύψει ολόκληρο τον κύκλο της κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Α’ έως και Γ’ Γυμνασίου), ενώ σταδιακά προβλέπεται η εισαγωγή του και στην τελευταία τάξη της δημοτικής εκπαίδευσης (Στ’ Δημοτικού).
Οι πιο πάνω εξελίξεις αποτελούν σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Η έλλειψη κριτικής σκέψης και χρηματοοικονομικής γνώσης, σε συνδυασμό με το περιβάλλον πίεσης, σύγκρισης και μίμησης που εντείνεται στα κοινωνικά δίκτυα, καθιστούν πιο επιτακτική από ποτέ την ανάγκη εκπαιδευτικής παρέμβασης. Ωστόσο, η διάρκεια, το βάθος και η συστηματικότητα της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης οφείλουν να ενισχυθούν ουσιαστικά, ώστε οι μαθητές να αποκτούν από νωρίς τις απαραίτητες δεξιότητες για να διαχειρίζονται τις οικονομικές προκλήσεις της σύγχρονης ζωής. Καθοριστικής σημασίας είναι η θεσμοθέτηση ενός υποχρεωτικού και αυτόνομου μαθήματος «Προσωπικής Χρηματοοικονομικής» στο Λύκειο, το οποίο θα προσφέρει στους νέους ουσιαστικές γνώσεις και πρακτικά χρηματοοικονομικά και ψηφιακά εργαλεία για την υπεύθυνη διαχείριση των προσωπικών και οικογενειακών τους οικονομικών.
Σε ποιες ηλικίες εντοπίζεται κυρίως και πως επηρεάζονται τα κοινωνικά δίκτυα τις νεαρές ηλικίες;
Ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός εντοπίζεται εντονότερα στις νεαρές ηλικίες, και ειδικότερα στους εφήβους και νέους ενήλικες 15–24 ετών. Οι ηλικιακές αυτές ομάδες βρίσκονται σε φάση οικονομικής διαμόρφωσης, αποκτούν για πρώτη φορά πρόσβαση σε τραπεζικά προϊόντα και συναλλαγές, αλλά συχνά χωρίς τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες για την ορθή διαχείρισή τους.
Σύμφωνα με μελέτες που έχουμε εκπονήσει στο ΤΕΠΑΚ, ποσοστό άνω του 70% των νεαρών γυναικών 18–24 ετών και 55% των συνομήλικων ανδρών είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι (Andreou & Philip, 2018). Τα ευρήματα αυτά δεν είναι απλώς ανησυχητικά αλλά καθοριστικά για τη μελλοντική τους οικονομική ανθεκτικότητα και αυτονομία. Η απουσία χρηματοοικονομικής παιδείας σε αυτό το κρίσιμο στάδιο της ζωής μπορεί να οδηγήσει σε παρορμητικές οικονομικές αποφάσεις, υπερχρέωση, χαμηλά επίπεδα αποταμίευσης και αδυναμία αξιολόγησης επενδυτικών κινδύνων.
Τα κοινωνικά δίκτυα, από την άλλη πλευρά, διαδραματίζουν διττό ρόλο: ενημερωτικό αλλά και παραπλανητικό. Ιδίως στις νεαρές ηλικίες, όπου η καθημερινή έκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι αυξημένη, παρατηρείται ενίσχυση της παρορμητικής καταναλωτικής συμπεριφοράς, καθώς και αυξημένη ευαλωτότητα σε παραπληροφόρηση και οικονομικές απάτες.
Πολλοί νέοι σήμερα εκτίθενται καθημερινά σε περιεχόμενο που εξιδανικεύει τον καταναλωτισμό ή υπόσχεται «εύκολο και γρήγορο πλουτισμό» μέσα από αμφιβόλου αξιοπιστίας «επενδυτικές ευκαιρίες». Η άνοδος των λεγόμενων finfluencers έχει πολλαπλασιάσει την παρουσία τέτοιου περιεχομένου, το οποίο συχνά προβάλλεται με επαγγελματική αισθητική, αλλά ελλιπή ή παραπλανητική τεκμηρίωση. Χωρίς το κατάλληλο υπόβαθρο για να αξιολογήσουν τους κινδύνους, οι νέοι γίνονται εξαιρετικά ευάλωτοι σε τέτοιες επιρροές, υιοθετώντας οικονομικές συμπεριφορές που μπορεί να αποβούν επιζήμιες.
Η απάντηση βρίσκεται στην ενίσχυση τόσο του χρηματοοικονομικού όσο και του ψηφιακού αλφαβητισμού. Εκπαιδευτικά προγράμματα που ενθαρρύνουν την κριτική προσέγγιση των πληροφοριών, την κατανόηση βασικών οικονομικών αρχών και την ικανότητα διάκρισης μεταξύ αξιόπιστης πληροφόρησης και παραπληροφόρησης στα ψηφιακά μέσα μπορούν να λειτουργήσουν προληπτικά. Η σωστά δομημένη εκπαίδευση προσφέρει στα νέα άτομα τα απαραίτητα εργαλεία για να αποδομήσουν παραπλανητικά μηνύματα και να αντισταθούν σε επιφανειακά πρότυπα οικονομικής «επιτυχίας» που κυριαρχούν στον κόσμο των finfluencers.
Από έρευνες προκύπτει ότι οι γυναίκες υστερούν έναντι των ανδρών προς τις χρηματοοικονομικές γνώσεις. Που οφείλεται αυτό;
Πράγματι, οι διαθέσιμες έρευνες καταδεικνύουν ότι οι γυναίκες υστερούν, κατά μέσο όρο, έναντι των ανδρών σε χρηματοοικονομικές γνώσεις, και αυτό αποτελεί μια σύνθετη πρόκληση με κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές ρίζες.
Πρόσφατα δεδομένα που έχουμε συλλέξει μέσω του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικής Ευημερίας (Financial Wellbeing Institute) επιβεβαιώνουν την ύπαρξη αυτού του χάσματος και στις σημερινές γενιές. Σύμφωνα με την έρευνα του 2024, ο δείκτης χρηματοοικονομικής ευημερίας ανέρχεται σε 55.4 για τους άνδρες, ενώ στις γυναίκες είναι αισθητά χαμηλότερος, στο 45.9. Η διαφορά αυτή δεν είναι μόνο στατιστική αλλά αντικατοπτρίζει ουσιαστικές αποκλίσεις στην ικανότητα κάλυψης οικονομικών αναγκών, στον βαθμό οικονομικής ανεξαρτησίας και στην αίσθηση ασφάλειας για το μέλλον.
Η κατάσταση επιδεινώνεται από διαρθρωτικές ανισότητες, όπως το μισθολογικό χάσμα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, οι γυναίκες στην Ευρωπαϊκή Ένωση αμείβονται κατά μέσο όρο 12.7% λιγότερο από τους άνδρες, ενώ στην Κύπρο το αντίστοιχο χάσμα είναι 9.7%. Αυτό σημαίνει ότι οι γυναίκες έχουν λιγότερους πόρους να διαχειριστούν, μικρότερη οικονομική ευχέρεια για αποταμίευση ή επένδυση, και κατ’ επέκταση χαμηλότερα επίπεδα εμπλοκής με βασικά χρηματοοικονομικά εργαλεία.
Η απόκλιση που παρατηρείται στις χρηματοοικονομικές γνώσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών δεν οφείλεται σε εγγενείς ικανότητες, αλλά σε μακροχρόνια εμπόδια πρόσβασης στην οικονομική πληροφόρηση και την επίσημη χρηματοοικονομική εκπαίδευση. Οι γυναίκες, ιστορικά, δεν είχαν ισότιμη συμμετοχή σε εκπαιδευτικά και επαγγελματικά περιβάλλοντα που σχετίζονται με τα χρηματοοικονομικά, γεγονός που έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός διαρκούς χάσματος μεταξύ των φύλων.
Την κατάσταση αυτή εντείνουν κοινωνικοί ρόλοι και έμφυλα στερεότυπα, τα οποία εξακολουθούν να επηρεάζουν τις αντιλήψεις, τις προσδοκίες και τις δυνατότητες των γυναικών στον τομέα της οικονομικής διαχείρισης. Ακόμη και όταν διαθέτουν βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις, αρκετές γυναίκες διστάζουν να αναλάβουν ενεργό ρόλο στις οικονομικές αποφάσεις, είτε λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης στον εαυτό τους είτε λόγω των κοινωνικών πιέσεων που συνεχίζουν να προβάλλουν την οικονομική ηγεσία ως «ανδρικό προνόμιο» μέσα στο νοικοκυριό. Αυτές οι πιέσεις, είτε άμεσες είτε έμμεσες, αποθαρρύνουν τη γυναικεία συμμετοχή στη διαχείριση των οικονομικών, στον χρηματοοικονομικό σχεδιασμό και στις επενδυτικές πρωτοβουλίες , περιορίζοντας εν τέλει την ίδια την οικονομική ανεξαρτησία και ενδυνάμωση των γυναικών.
Ποια είναι η σημασία της Παγκόσμιας Εβδομάδας Χρήματος και πώς μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο;
Η Παγκόσμια Εβδομάδα Χρήματος 2025 (Global Money Week), πραγματοποιείται από τις 17 έως τις 23 Μαρτίου, αποτελεί μια σημαντική διεθνή εκστρατεία ευαισθητοποίησης για την ανάγκη χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης των παιδιών και των νέων. Διοργανώνεται υπό την αιγίδα του ΟΟΣΑ (OECD/INFE) και κάθε χρόνο κινητοποιεί χιλιάδες οργανισμούς, εκπαιδευτικά ιδρύματα και φορείς σε περισσότερες από 170 χώρες. Το φετινό θέμα, «Think Before You Follow, Wise Money Tomorrow», καλεί τους νέους να αναπτύξουν κριτική σκέψη και υπευθυνότητα απέναντι στις οικονομικές επιλογές τους.
Στην Κύπρο, η συμμετοχή στην GMW αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για τη διασύνδεση της εκπαίδευσης με τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας, ενισχύοντας τη δημόσια συζήτηση γύρω από τη σημασία της χρηματοοικονομικής παιδείας. Μέσα από δράσεις που υλοποιούνται από την Κυπριακή Επιτροπή Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας (ΚΕΧΑΠ), τα σχολεία, τα πανεπιστήμια και άλλοι φορείς έχουν τη δυνατότητα να φέρουν τα παιδιά και τους νέους σε επαφή με κρίσιμες έννοιες όπως η αποταμίευση, ο προϋπολογισμός, ο υπεύθυνος δανεισμός και η αποφυγή οικονομικών παγίδων.
Στο πλαίσιο της GMW 2025, η ΚΕΧΑΠ διοργάνωσε την Πέμπτη 13 Μαρτίου διεθνές συνέδριο με τίτλο «Financial Literacy for the Youth: Preparing the Next Generation». Το συνέδριο παρουσίασε πολύτιμες διεθνείς εμπειρίες, καλές πρακτικές και εμπνευσμένα παραδείγματα, αναδεικνύοντας την ανάγκη ενίσχυσης της χρηματοοικονομικής παιδείας από τα πρώτα κιόλας βήματα της ζωής των πολιτών. Η έμφαση δόθηκε στη νεολαία, ως βασικός πυλώνας για τη διαμόρφωση μιας οικονομικά συνειδητής και ανθεκτικής κοινωνίας του αύριο. Πρόκειται για μια σημαντική πρωτοβουλία που ενισχύει τη θεσμική διάσταση της GMW και αναδεικνύει τη σημασία της συνεργασίας όλων των εμπλεκομένων.
Στην ίδια κατεύθυνση, το Σάββατο 22 Μαρτίου, στο ΤΕΠΑΚ, διοργανώνεται η 2η φάση της επιλογής της Κυπριακής Αποστολής για τη συμμετοχή στη Διεθνή Οικονομική Ολυμπιάδα (International Economics Olympiad) στην οποία συμμετέχουν 39 μαθητές λυκείου. Η πρωτοβουλία αυτή εντάσσεται πλήρως στη φιλοσοφία της GMW και προωθεί, στην πράξη, την οικονομική παιδεία και την ανάπτυξη δεξιοτήτων των νέων μέσα από ένα ανταγωνιστικό και εκπαιδευτικά εμπλουτισμένο πλαίσιο. Μέσα από διαδικασίες αξιολόγησης, προσομοιώσεις και μελέτες περίπτωσης, επιλέγονται οι μαθητές που θα εκπροσωπήσουν την Κύπρο στον διεθνή διαγωνισμό.
Η GMW δεν είναι απλώς ένα συμβολικό γεγονός αλλά μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για πιο συστηματικές και μακροπρόθεσμες παρεμβάσεις. Ιδιαίτερα στην εποχή των κοινωνικών δικτύων και των finfluencers, η έγκυρη και στοχευμένη χρηματοοικονομική εκπαίδευση καθίσταται απαραίτητη για να μπορέσουν οι νέοι να διακρίνουν την πραγματική πληροφόρηση από την παραπλάνηση και να οικοδομήσουν την οικονομική τους ανθεκτικότητα.
Ποιο ήταν το βασικό μήνυμα της παρουσίασής σας στο Διεθνές Συνέδριο της ΚΕΧΑΠ και πώς αυτό συνδέεται με τη βιώσιμη ανάπτυξη;
Στην παρουσίασή μου επικεντρώθηκα στη διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση (environmental concern) που είναι μια διάσταση που συχνά παραμένει στο περιθώριο της συζήτησης για τη χρηματοοικονομική παιδεία, αλλά η σημασία της είναι θεμελιώδης για τη μετάβαση προς ένα βιώσιμο μέλλον. Ο όρος «περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση» αναφέρεται στον βαθμό στον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον και εκδηλώνει προθυμία να υιοθετήσει στάσεις και συμπεριφορές που συμβάλλουν στον περιορισμό αυτού του αρνητικού αντίκτυπου.
Μέσα από ευρήματα πρωτογενούς έρευνας που εκπονήθηκε στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) και βρίσκεται αυτή τη στιγμή υπό επεξεργασία, σε συνεργασία με τη Σοφία Ανυφαντάκη (Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα), τον Κώστα Δέλλη (Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά») και τον Χρήστο Μακρίδη (Πανεπιστήμιο Πολιτείας της Αριζόνα), διερευνήσαμε κατά πόσο τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα χρηματοοικονομικής παιδείας εμφανίζουν και εντονότερη περιβαλλοντική ευαισθησία. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι άτομα με καλύτερες χρηματοοικονομικές γνώσεις και συμπεριφορές, όπως η αποταμίευση, ο οικονομικός σχεδιασμός και η σύγκριση τιμών, παρουσιάζουν σημαντικά μεγαλύτερη προθυμία να καταβάλουν «περιβαλλοντικό τίμημα (environmental premium)», δηλαδή να πληρώσουν περισσότερο για προϊόντα που είναι φιλικά προς το περιβάλλον. Η ικανότητα να προγραμματίζει κανείς μακροπρόθεσμα τις οικονομικές του ανάγκες φαίνεται να συνδέεται άμεσα με την ετοιμότητα να στηρίξει και επιλογές που διασφαλίζουν την ποιότητα ζωής στο μέλλον.
Αυτό αναδεικνύει μια κρίσιμη, αλλά συχνά αόρατη, διάσταση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού: δεν περιορίζεται στη διαχείριση του ατομικού ή οικογενειακού προϋπολογισμού, αλλά μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός ενίσχυσης της περιβαλλοντικής και κοινωνικής υπευθυνότητας. Η ενδυνάμωση των πολιτών μέσω της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης δεν έχει μόνο ατομικά οφέλη αλλά διαφαίνεται να έχει και συλλογικές προεκτάσεις. Ενισχύει τη δυνατότητά τους να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις, όχι μόνο για το πορτοφόλι τους, αλλά και για τον κόσμο στον οποίο θέλουν να ζήσουν.
Μέσα από την μελέτη μας προκύπτει ότι η βιώσιμη ανάπτυξη δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς οικονομικά ενημερωμένους και υπεύθυνους πολίτες. Με άλλα λόγια, διαφαίνεται το αποκαλυπτικό εύρημα ότι η χρηματοοικονομική παιδεία είναι, στην πραγματικότητα, σημαντική για την οικοδόμηση ενός πιο πράσινου, πιο δίκαιου και περισσότερο ανθεκτικού κοινωνικού συνόλου.
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Andreou, A., & Philip, D. (2018). Financial knowledge among university students and implications for personal debt and fraudulent investments. Cyprus Economic Policy Review, 11(2), 3–23.
Andreou, A., Anyfantaki, S., & Atkinson, A. (2023). Financial literacy for financial resilience: Evidence from Cyprus during the pandemic period. Cyprus Economic Policy Review, 17, 27–54.
