Η χρηματοοικονομική άγνοια των νέων στην Κύπρο: Ένα πρόβλημα με μακροχρόνιες συνέπειες

Πόσο καλά κατανοούν οι νέοι της Κύπρου τα χρήματά τους; Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε ότι οι 15χρονοι μαθητές στην Κύπρο είναι ήδη ενεργοί χρήστες χρηματοοικονομικών προϊόντων, συχνά με ελλιπείς γνώσεις και εσφαλμένες αντιλήψεις. Το δεύτερο, εξίσου κρίσιμο σκέλος των ευρημάτων της παγκύπριας έρευνας του 2021 αφορά το χαμηλό επίπεδο χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού αυτών των μαθητών και μαθητριών.*

Μόνο 1 στους 5 με επαρκείς γνώσεις

Η αξιολόγηση του επιπέδου χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού βασίστηκε σε έξι ερωτήσεις που κάλυπταν θεμελιώδεις έννοιες: επιτόκιο, ανατοκισμό, πληθωρισμό, ιδιοκτησία μετοχών και σχέση ρίσκου-απόδοσης. Τα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά:

• Μόνο το 19% των μαθητών και μαθητριών απάντησε σωστά σε τουλάχιστον τέσσερις από τις έξι ερωτήσεις, που θεωρείται το ελάχιστο κριτήριο επάρκειας.
• Το 81% δεν ξεπέρασε τις τρεις σωστές απαντήσεις.
• Λιγότερο από το 2% απάντησε σωστά σε όλες τις ερωτήσεις.

Η επιμέρους ανάλυση των δεδομένων φανερώνει ανησυχητικές ελλείψεις σε θεμελιώδεις έννοιες:

• Απλός τόκος: Μόνο το 20% μπορεί να υπολογίζει σωστά την ετήσια απόδοση σε ένα βασικό παράδειγμα.
• Ανατοκισμός: Μόνο το 30% των μαθητών γνωρίζει τι σημαίνει και πώς λειτουργεί.
• Πληθωρισμός: Μόνο το 25% κατανοεί σωστά την έννοια, ενώ το 21% τη συγχέει με τη μείωση των τιμών.
• Σχέση κινδύνου-απόδοσης: Λιγότερο από το 20% αντιλαμβάνεται τη θετική σχέση μεταξύ τους.
• Κόστος δανεισμού: Ένας στους τρεις μαθητές πιστεύει εσφαλμένα ότι η αποπληρωμή ενός δανείου σημαίνει επιστροφή μόνο του κεφαλαίου, αγνοώντας την ύπαρξη των τόκων.

Η μεγάλη εικόνα λέει ότι με τέτοια κενά γνώσης, οι μαθητές δυσκολεύονται να αξιολογήσουν επενδύσεις, να διαβάσουν οικονομικούς όρους ή να συγκρίνουν σωστά προϊόντα.

Και τώρα το μεγάλο ερώτημα είναι γιατί αυτό είναι επικίνδυνο; Ο συνδυασμός της πρώιμης χρήσης χρηματοοικονομικών προϊόντων με τη χαμηλή κατανόηση των όρων τους δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους. Διάφορες έρευνες του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) έχουν καταδείξει ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός συνδέεται με μια σειρά από αρνητικές επιπτώσεις, όπως:

• Η μη ορθολογική διαχείριση του χρέους.
• Η αυξημένη πιθανότητα οικονομικής εξαπάτησης.
• Η οικονομική ευθραυστότητα και η αδυναμία κάλυψης έκτακτων αναγκών.
• Η καθυστέρηση στον προγραμματισμό συνταξιοδότησης.

Ο συνδυασμός αυτών των αρνητικών επιπτώσεων με το υψηλό ποσοστό χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού που παρατηρείται στους νέους στην Κύπρο είναι ιδιαίτερα ανησυχητικός. Σε μια εποχή όπου οι νέοι εκτίθενται σε ολοένα πιο σύνθετα προϊόντα και ψηφιακές συναλλαγές (από κρυπτονομίσματα και εφαρμογές επενδύσεων, μέχρι «εύκολες» καταναλωτικές πιστώσεις) τα κενά γνώσης λειτουργούν σαν ανοιχτές πόρτες σε λανθασμένες επιλογές και οικονομικούς κινδύνους. Χωρίς τις σωστές δεξιότητες, η πιθανότητα να εγκλωβιστούν σε φαύλους κύκλους χρέους ή να πέσουν θύματα εξαπάτησης αυξάνεται δραματικά, με συνέπειες που μπορούν να τους ακολουθούν για χρόνια.

Το θετικό στοιχείο είναι ότι οι ίδιοι οι μαθητές αναγνωρίζουν το πρόβλημα, όπως δείχνουν οι απαντήσεις τους: το 47% διαφωνεί έντονα ότι το σχολείο τούς έχει διδάξει όσα χρειάζονται για να διαχειρίζονται τα χρήματά τους, ενώ το 76% ζητά να ενταχθεί η χρηματοοικονομική παιδεία στο σχολικό πρόγραμμα. Η ανάγκη για δράση δεν προκύπτει μόνο από τα στατιστικά, αλλά αποτελεί ξεκάθαρη απαίτηση και των ίδιων των νέων.

Η ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος ξεκινά από τη συστηματική εκπαίδευση. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι αποσπασματικές δράσεις και μεμονωμένα σεμινάρια δεν αρκούν για να αλλάξουν συμπεριφορές ή να ενισχύσουν ουσιαστικά τις δεξιότητες. Η πιο αποτελεσματική πρακτική είναι η ένταξη ενός υποχρεωτικού, αυτόνομου μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας στη μέση εκπαίδευση, ειδικά στον λυκειακό κύκλο που είναι ο τελευταίος σταθμός πριν οι νέοι βρεθούν αντιμέτωποι με τις πραγματικές προκλήσεις της ενήλικης οικονομικής ζωής. Το μάθημα πρέπει να καλύπτει όχι μόνο βασικές έννοιες όπως προϋπολογισμός, αποταμίευση, δανεισμός και επενδύσεις, αλλά και σύγχρονες ψηφιακές θεματικές, από e-wallets και κρυπτονομίσματα μέχρι robo-advisors.

Η Κύπρος έχει τώρα μια μοναδική ευκαιρία να κλείσει αυτό το κενό γνώσης, ακολουθώντας τις καλές πρακτικές χωρών που έχουν ήδη θεσπίσει τέτοια μαθήματα με μετρήσιμα θετικά αποτελέσματα. Όπως έχω εντοπίσει πολλές φορές, η χρηματοοικονομική παιδεία δεν είναι προαιρετική πολυτέλεια αλλά είναι ασπίδα προστασίας και εργαλείο ενδυνάμωσης. Αν δεν επενδύσουμε σήμερα, το κόστος θα είναι βαρύ και μακροχρόνιο, όχι μόνο για τους ίδιους τους νέους, αλλά και για την κοινωνία και την οικονομία συνολικά.

* Το άρθρο βασίζεται στα ευρήματα της μελέτης μου «Χρηματοοικονομικός (αν)αλφαβητισμός ανάμεσα στους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κύπρο: Ευρήματα και προκλήσεις», της οποίας την έκθεση αποτελεσμάτων υπέβαλα στις 18 Οκτωβρίου 2024 ως υπόμνημα προς τη Θεματική Ομάδα Εργασίας 1 (ΘΟΕ 1) της Κυπριακής Επιτροπής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας.